İstanbul Sanayi Odası’nın (İSO) 1997 yılından bu yana açıkladığı ve bir nevi Türkiye’deki KOBİ’lerin check up’ı sayılan İSO Türkiye’nin İkinci 500 Büyük Sanayi Kuruluşu çalışmasının 2024 sonuçlarını açıkladı. Araştırma, başta finansman olmak üzere zorlu faaliyet koşullarının etkisinin ağırlaştığı 2024 yılında KOBİ’lerin zorlu bir sınav verdiğini gözler önüne serdi. Buna göre, İSO İkinci 500’de üretimden satışlar 2024 yılında bir önceki yıla göre yüzde 41 artışla 1 trilyon 393 milyar liraya çıkarken, artış oranı son üç yılın en düşüğü oldu. Yanı sıra üretimden satışlar 2024’te yüzde 41,1 olan yıllık ortalama Yİ-ÜFE ile arındırıldığında reel olarak binde 1 oranında geriledi. Böylece 2022’de yüzde 10,4; 2023’te yüzde 5,2 olan üretimden satışlardaki reel düşüş eğilimi tıpkı İSO 500’de olduğu gibi üst üste üçüncü yıla taşınmış oldu.

Üretimden satışlar baz alınarak yapılan 2024 yılı İSO İkinci 500 sıralamasına göre İstanbul Asfalt Fabrikaları 4 milyar 186 milyon TL ile ilk sırayı aldı. Onu 4 milyar 185 milyon TL ile Yılmaz Redüktör takip ederken Boyteks Tekstil 4 milyar 169 milyon TL ile üçüncü oldu. Öte yandan İSO İkinci 500’ün ihracatı 2024’te yüzde 6,2 artışla 15,9 milyar dolara çıktı. İSO İkinci 500’ün ihracat artışı, İSO 500’ün üzerinde gerçekleşti. İSO İkinci 500’ün Türkiye sanayi ihracatı içindeki payı 2024 yılında 0,2 puan artarak yüzde 6,3’e yükseldi.

Sanayicilerin karsızlık sorunu İSO İkinci 500’de ayyuka çıktı. İSO 500’de olduğu gibi İSO İkinci 500’de de karlar sert düşerken, satışlardaki zayıf performansın yanı sıra maliyetlerde gerçekleşen yüksek artışlar faaliyet karlılığını olumsuz etkiledi. İSO İkinci 500’ün faaliyet karı 2024’te yüzde 18,9 oranında azalarak 145 milyar liradan 118 milyar liraya geriledi. Buna paralel olarak faaliyet karlılığı oranı da yüzde 12,6’dan yüzde 7,3’e indi. Bu oran 2014-2023 ortalaması olan yüzde 10,9’un oldukça altında gerçekleşti. İSO 500’de ise faaliyet karındaki gerileme 2024’te yüzde 31,6 olurken, faaliyet karlılığı oranı yüzde 6,2 idi. İSO İkinci 500’ün 2024’te vergi öncesi kar ve zarar toplamı yüzde 63,8 oranında düşüşle 95 milyar TL’den 34 milyar TL’ye geriledi. Satış karlılığı oranı ise yüzde 8,2’den yüzde 2,1’e inerken, bu oran son on yılın ortalaması olan yüzde 7’nin oldukça altında kaldı. Vergi öncesi kar ve zarar toplamındaki düşüşte enflasyon muhasebesi uygulaması sonucunda oluşan 20,6 milyar TL’lik net enflasyon düzeltmesi zararının da etkisi söz konusu oldu. Bir diğer önemli karlılık göstergesi olan faiz, amortisman ve vergi öncesi kar/zarar toplamı ise yüzde 16’lık sınırlı artışla 177 milyar TL’den 205 milyar TL’ye yükseldi. Buna karşılık FAVÖK karlılığı oranı 2,6 puan düşüşle yüzde 15,3’ten yüzde 12,7’ye geriledi. Söz konusu oran 2014- 2023 ortalaması olan yüzde 13,8’in altında kaldı.

Zarar edenler yüzde 121 arttı 

2024 yılında İSO İkinci 500’ün tüm karlılık göstergelerinde olumsuz bir tablo yaşanırken, karlılıktaki zayıf performans, kar ve zarar eden kuruluşlar sayısında da kendini açıkça gösterdi. İSO İkinci 500’de vergi öncesi dönem kar ve zarar büyüklüğüne göre zarar eden kuruluş sayısı 2024’te 72’den 159’a yükseldi. Bu sayı, İSO İkinci 500’ün açıklanmaya başladığı 1997’den bu yana en yüksek değer olarak dikkat çekti. İSO 500’de zarar eden kuruluş sayısı 152, artış oranı ise yüzde 58’di. İSO İkinci 500’de zarar eden kuruluş sayısındaki artış ise yüzde 121 oldu. Diğer taraftan, operasyonel karlılığı gösteren faiz, amortisman ve vergi öncesi kar/zarar büyüklüğü esas alındığında, kar eden firma sayısının 495’ten 470’e gerilediği ve zarar eden firma sayısının 30 ile 2013 sonrasındaki en yüksek seviyesine çıktığı görülüyor.

■ Firmaların faaliyetten kazandığı kârın yüzde 81’i finansmana gitti

Finansman giderleri 2024’te hem İSO 500’de hem de İSO İkinci 500’de sanayi kuruluşlarının karlılıklarında temel belirleyicilerden biri olmayı sürdürdü. İSO İkinci 500’ün finansman giderleri yüzde 45,4 oranında artarak 95 milyar TL’ye yükseldi. Aynı yılda faaliyet karı ise yüzde 18,9 azalışla 118 milyar TL’ye geriledi. Böylece finansman giderlerinin faaliyet karına oranı 35,8 puanlık çarpıcı bir artışla yüzde 80,9’a yükseldi. Burada artış oranı yüzde 80 olurken, İlk 500’de finansman giderlerinin faaliyet karına oranı yüzde 56,9’dan yüzde 96,6’ya çıkarken, burada artış oranı yüzde 69,8 olarak hesaplanmıştı. Araştırmada, “2014- 2023 ortalamasının yüzde 43,4 olduğu düşünüldüğünde, yıllardan beri hep işaret edildiği üzere sanayiciler ana faaliyetlerinden elde ettiği karın yarısının da ötesinde, kazandığı paranın 4/5’ünden fazlasını finansman giderlerine ayırmak gerçeğiyle karşı karşıya kalmış bulunuyor” ifadelerine yer verildi. Öte yandan İSO İkinci 500’de 2023’ün ardından 2024 yılında da net kambiyo zararının oluştuğu görülüyor.

■ KOBİ’ler yüksek faize rağmen kredi kullanmak zorunda kaldı

İSO İkinci 500, borç ve özkaynakların dağılımı açısından da çarpıcı veriler sunuyor. 2023’ten 2024’e özkaynakların toplam aktifler içindeki payı yüzde 53,6’dan yüzde 55,2’ye çıkarken toplam borçların payı yüzde 46,4’ten yüzde 44,8’e geriledi. İSO İkinci 500’de 2023 yılında yüzde 76,7 artan toplam borçlar 2024 yılında yüzde 32,2 oranında büyüdü. 2023 yılında yüzde 66 olan mali borçlardaki artış, 2024 yılında yüzde 45,1’e geriledi. Diğer borçlar ise 2023 yılındaki yüzde 87,5’lik artışın ardından 2024’te yüzde 20,6 ile çok daha düşük oranda arttı. 2024 yılında önceki üç yılın aksine mali borçlar diğer borçların üzerinde büyüdü. Bu durum, yükselen faizlere rağmen nispeten daha küçük ve orta ölçekli kuruluşların finansman ihtiyacını karşılamak için kredi kullanmak durumunda kaldığına işaret ediyor. Öte yandan kısa vadeli mali borçların toplam borçlar içindeki payı yüzde 57,4’e geriledi. 2023’te bu oran yüzde 59,1 idi.

■ Düşük teknoloji yine zirvede

İşgücü verimliliği reel olarak azalırken, ödenen maaş ve ücretlerdeki artış yüzde 90,9 ile enflasyonun oldukça üzerinde gerçekleşti. İSO İkinci 500’ün dikkat çeken bir başka göstergesi de teknoloji yoğunluklarına göre yaratılan katma değer dağılımı. En yüksek pay bir önceki yıla göre 3,6 puan düşmesine rağmen yüzde 41 ile yine düşük teknoloji yoğunluklu sanayilere ait. Orta-düşük teknolojili sanayilerin payı 1,5 puan artarak yüzde 27,7’ye; orta-yüksek teknolojili sektörlerin payı 2,3 puan artışla yüzde 28’e yükseldi. Yüksek teknoloji grubun payı ise 0,3 puan düşüşle yüzde 3,3’e geriledi. Ar-Ge yapan kuruluş sayısı 238 ile en yüksek düzeyine ulaştı. Ar-Ge harcamaları da 8,6 milyar TL olarak gerçekleşti. Bu rakam, 2023 yılındaki 3,9 milyar TL’lik harcama tutarına göre yüzde 120’lik artışa işaret ediyor. Ar-Ge harcamalarının üretimden satışlara oranı ise binde 62 ile en yüksek düzeyinde.

■ Ödenen maaş ve ücretler yüzde 90 arttı

Türkiye genelinde sanayi istihdamındaki artışın sınırlı kaldığı 2024 yılında İSO İkinci 500’ün istihdamı yüzde 2,2 artışla 291 bin kişiyi aştı. Aynı yılda ödenen maaş ve ücretlerdeki artış ise yüzde 90,9 ile enflasyonun üzerinde gerçekleşti. İSO İkinci 500’de işgücü verimliliği 2024’te yüzde 37,9 nominal artışla 4,8 milyon TL’ye yükselirken, reel olarak yüzde 2,3 azaldı. Halka açık kuruluşların sayısı geçen yıl 9 adet daha artarak 39 ile en yüksek seviyesine çıktı. İSO İkinci 500’de yabancı sermaye paylı kuruluşların sayısı da 1 adet artarak 67 ile yatay seyrini korudu. İSO İkinci 500’de sektör dağılımına bakıldığında ise ilk sırada 108 firmayla “gıda ürünleri sanayi”, 75 firmayla “kimyasal ürünler, plastik ve kauçuk ürünleri sanayi”, 68 firmayla “tekstil ürünleri sanayi”, 61 firmayla “ana metaller ve makine imalat sanayi” sektörleri geliyor.

“Faaliyet karlılığında belirgin bir aşınma var”

İstanbul Sanayi Odası (İSO) Yönetim Kurulu Başkanı Erdal Bahçıvan, yaptığı yazılı açıklama ile İSO Türkiye’nin İkinci 500 Büyük Kuruluşu Araştırması’nın 2024 sonuçlarını değerlendirdi. İSO İkinci 500 araştırmasının sanayinin içinden geçmekte olduğu zorlu süreci ortaya koyması açısından önemli bilgiler içerdiğini kaydeden Bahçıvan, “Satışlarda zayıf performans, maliyetlerde yükseliş ve karlılıkta bozulma şeklinde özetleyebileceğimiz bir tablo ile karşı karşıyayız” dedi. İSO 500’le kıyaslandığında İSO İkinci 500’ün bazı göstergelerinde daha olumlu, bazılarında ise düşündürücü gelişmelerin yaşandığını ifade eden Bahçıvan, “Öncelikle 2024’te İSO İkinci 500’ün üretimden satışları üretici enflasyonuyla paralel bir artış kaydederek reelde binde 1 ile sınırlı düşüş göstermiş. Buna rağmen, üretimden satışları reel olarak yüzde 3,4 daralan İSO 500’e göre nispeten olumlu bir performans söz konusu. Yine de İSO İkinci 500'ün üretimden satışlarında son üç yıldır reel düşüş yaşanması da dikkat çekici” diye konuştu. Bahçıvan, şöyle devam etti: “İSO İkinci 500’ün faaliyet karlılığında belirgin bir aşınma görüyoruz. Dahası, yükselen faizlere rağmen finansman ihtiyacının sürmesi nedeniyle mali borçlar ve dolayısıyla finansman giderleri de önemli ölçüde artmış. Dolayısıyla finansman giderlerinin faaliyet karına oranı da çarpıcı bir şekilde yüzde 45’ten yüzde 81’e sıçramış durumda. Bizi kısmen de olsa teselli eden gelişme ise tüm zorluklara rağmen İSO İkinci 500’ün Ar-Ge eğiliminde görülen artış. Bunun yanı sıra İSO İkinci 500’de düşük teknoloji yoğunluklu sektörlerden orta-düşük ve orta-yüksek sektörlere doğru bir kayma olmasını, gelecek adına umut verici.”

Her şeye rağmen takdire şayan

İSO İkinci 500 verilerinin dış ve iç ekonomik gelişmelerin sanayi sektörleri üzerindeki baskıyı artırdığını açıkça ortaya koyduğunu dile getiren Bahçıvan, “Özellikle gerek üretim gerekse işletme faaliyetleri açısından krediye erişime duyarlılığı daha yüksek olan küçük ve orta ölçekli işletmelerimizin bunu güçlü bir şekilde hissettiğini görüyoruz. Bu nedenle, yaşadıkları birçok sıkıntıya karşın 2024 gibi zorlu bir yılda sanayi sektörlerimizin göstermiş olduğu bu performans takdire şayandır” diye konuştu.